Câu chuyện về Plakat Thái (Phần 1)
Khi bắt đầu viết bài này, tôi có ý định tự viết mọi thứ dựa trên kiến thức cá nhân, tức là những gì tôi từng làm, từng đọc và từ ký ức về những cuộc thảo luận với những nhà lai tạo nhiều kinh nghiệm khác. Trong khi thu thập dữ liệu, tôi phát hiện ra rằng có rất nhiều hội hâm mộ cá Betta trên mạng. Tôi cũng phát hiện rằng một số người không chấp nhận trò đá cá và coi đó như là việc đối xử tàn ác đối với thú vật. Điều này làm tôi ngã bệnh trong nhiều tuần lễ.
Thực tế, tôi hầu như bỏ cuộc và muốn xóa hết mọi dữ liệu khỏi trang web của mình. Tuy nhiên, đây lại là chủ đề mà tôi luôn luôn nghĩ đến. Rồi tôi nhớ đến các câu chuyện bị thất truyền về loài mèo và chó săn Thái Lan. Chúng là một phần thuộc di sản văn hóa Thái Lan, chúng được biết đến nhiều qua truyền thuyết, người ta nuôi chúng rộng rãi nhưng lại biết rất ít về nguồn gốc của chúng. Bạn có tự hỏi vì sao tôi lại quan tâm đến nguồn gốc của chúng khi mà tôi có thể mua chúng ở bất cứ nơi đâu? Nếu bạn hỏi câu tương tự với người gác vườn rằng “Tại sao ông/bà lại quan tâm đến tất cả cây cối ở đây?” thì người ta có thể trả lời một cách khiêm tốn rằng đó chính là trách nhiệm và nghĩa vụ của họ. Họ yêu thích công việc chăm sóc cây cối và cũng hạnh phúc khi thấy khách khứa yêu thích khu vườn, thành quả công việc của họ. Vì vậy mà tôi tiếp tục công việc này. Lý do đầu tiên đó là vì tôi thấy có trách nhiệm truyền bá những kiến thức mà tôi học hỏi được từ những nhà lai tạo cá đá Thái và kể câu chuyện thực sự về loài cá thú vị này. Lý do thứ hai đó là có rất nhiều sự hiểu lầm về cá đá Xiêm trên mạng và báo chí, đặc biệt là cụm từ “CHÚNG ĐÁ CHO ĐẾN CHẾT”. Nó làm tôi đau đớn. Tôi tin rằng người phát biểu câu này nói sự thực theo cách hiểu của họ. Tuy nhiên, theo những gì mà tôi biết về cá đá:
- Tôi chưa bao giờ thấy cá Betta bị chết ngay trong trường đấu. Cá thường bị chết sau cuộc đấu bởi vì người nuôi không chăm sóc các vết thương đúng cách.
- Không phải con cá nào cũng đá đến cùng, một cuộc đấu thường diễn ra từ 2-3 giờ sau đó thì một trong hai con sẽ bỏ chạy. Đá cá giống như đấm box, một con chiến thắng còn con kia bị thua. Đôi khi cả hai con đá cho đến khi kiệt sức và cuộc đấu coi như hòa, không có con nào bị chết cả. Cá đem đi thi đấu đã được lựa chọn cẩn thận và luôn là loại đuôi ngắn. Đồng thời không nhà lai tạo đáng kính nào lại để con cá chưa được huấn luyện đi đá. Cá đuôi dài không phải là cá đá thực sự vì chúng không thể đá lâu quá nửa tiếng (vậy mà ở phương Tây, hầu hết mọi người lại gọi loại cá này là “cá đá”), chúng chỉ biết đá vào vây và đuôi, thậm chí có con còn không biết cắn đối thủ. Tôi từng thấy cá cái đuôi dài cắn cá đực làm nó phải bỏ chạy. Vì vậy, trò đá cá tương tự như thi đấu ở con người, chỉ có những đấu sĩ đã qua huấn luyện được tham gia mà thôi. Đá cá là quá trình tuyển chọn những cá thể tốt nhất, chỉ có con cá thắng trận được đem lai tạo với con cá cái cũng ở bầy cá thắng trận khác. Kết quả cho ra đời lứa cá con rất dẻo dai, chúng có khả năng chịu đựng được nhiệt độ từ 25 đến 38 độ C.
Lý do thứ ba, đó là phá bỏ quan niệm sai lầm rằng mọi con cá Betta đều là cá đá giỏi. Điều này rất quan trọng, nó thu hút tất cả mối quan tâm của tôi khi xây dựng trang web này.
Nguồn gốc của Betta splendens đuôi dài
Mục đích của phần này là đề cập về nguồn gốc của loài Betta splendens đuôi dài. Tôi đã cố gắng đặt ra hàng loạt giả thuyết mà tự chúng cũng làm phát sinh rất nhiều vấn đề khác nữa. Vậy điều gì làm cho loài Betta splendens khác biệt với những loài cá khác?
Thứ nhất, loài Betta splendens là sản phẩm của ngành cá cảnh Thái Lan thông qua sự lai tạo tự nhiên mà không hề có sự can thiệp của công nghệ gen hiện đại. Thứ hai, Betta splendens phát triển dựa trên quá trình tương tác có tính xã hội; nó là thành quả của việc trao đổi kiến thức truyền thống ở tầng lớp nông dân Thái Lan. Người ta tin rằng cá đá xuất hiện cách đây 600 năm vào thời hoàng đế Sukhothai, vị vua đầu tiên của Thái Lan. Những nhà lai tạo xưa kia, thường là những nông dân, học hỏi thông qua sự quan sát rồi sau đó thử nghiệm bằng cách đem cá đi đá. Họ hình thành một nhóm gọi là nhóm những nhà lai tạo và đá cá. Họ thường truyền đạt kiến thức về cá đá thông qua con đường truyền khẩu. Việc hé lộ kiến thức cho những người thân cận nhất đảm bảo rằng sẽ có người kế thừa và tiếp tục phát triển nó. Để thêm phần nghiêm trọng, họ thường căn dặn rằng “đừng đem những bí quyết này nói cho bất kỳ ai vì chúng có thể giúp tạo ra những con cá vô địch” (câu nói truyền thống này vẫn còn được duy trì cho đến tận ngày nay). Bằng việc truyền đạt kiến thức như vậy mà cá đá ở Thái Lan phát triển hết sức độc đáo nhưng đồng thời kỹ thuật lai tạo lại lập đi lập lại hay nói cách khác là không hề có sự tiến bộ nào. Chúng ta có thể thấy rõ điều này khi xét đến sự phát triển mạnh mẽ của cá Betta đuôi dài ở Mỹ so với cá Betta đuôi dài ở Thái Lan.
Ngày nay, hầu hết những nhà lai tạo cá nghiêm túc vẫn thuộc tầng lớp nông dân Thái Lan. Tôi thấy có trách nhiệm ghi nhận và công bố về những kiến thức và trí tuệ của họ như là một phần của lịch sử Thái Lan ngày nay lên mạng Internet.
Ở Thái Lan khi nói về Plakat, người ta phân biệt ra làm hai loại là loại đuôi dài và loại đuôi ngắn. Cả hai đều là Betta thuần dưỡng, có nguồn gốc từ loài Betta hoang dã. Cách nay khoảng 40 năm, Betta hoang dã có thể được tìm thấy ở khắp nơi từ những vùng ngập nước vào mùa lũ đến các con kênh dẫn nước trên đồng ruộng.
Cá Betta splendens hoang dã.
Vậy dạng Betta đuôi dài xuất hiện từ khi nào? Nếu chúng ta quan sát màu sắc và hình dáng của các cá thể Betta hoang dã thì có thể thấy chúng chỉ khác nhau về kích thước. Hiển nhiên là các nhà lai tạo chỉ làm cho chúng to hơn và chủ yếu là hung dữ hơn lên mà thôi. Tuy nhiên, câu châm ngôn “bạn không thể có tất cả những gì mà mình mong muốn” luôn đúng và thích hợp ở đây. Vậy đâu là nơi mà chúng ta mất dấu về quá trình phát triển của dạng cá đá đuôi dài và dạng cá đá đuôi ngắn? Betta hoang dã có hình dạng toàn thân rất cân đối, các vảy và vây sáng lấp lánh và rất cuồng nhiệt mỗi khi giương vi phùng mang; không dạng Betta thuần dưỡng nào có hình dáng và hành vi tương tự. Nói một cách ngắn gọn sự khác biệt giữa dạng hoang dã và thuần dưỡng chỉ ở kích thước mà thôi. Nhưng dạng Betta đuôi dài là gì? Chúng cũng giống như tất cả các dạng Betta khác. Dù các nhà khoa học đã kết luận rằng chúng cùng loài với Betta đuôi ngắn nhưng tôi không hề thấy con Betta đuôi dài nào xuất hiện trong một bầy Betta đuôi ngắn. Tôi luôn chất vấn các nhà lai tạo mà tôi quen biết về nguồn gốc của Betta đuôi dài nhưng không có ai biết cả. Câu trả lời thường là “tôi đã thấy cả hai loại Betta từ rất lâu rồi”. Các tài liệu nước ngoài cũng không thể giải đáp được điều này “tôi không rõ dạng đuôi dài đến từ đâu” [Christopher W. Coates, Tropical fishes for a Private Aquarium, 1950: trang 137]. Nhà lai tạo cao tuổi nhất, 80 tuổi mà tôi có dịp phỏng vấn cũng trả lời tương tự. Điều này bây giờ đã trở thành một truyền thuyết về cá đá mà tôi rất hào hứng đi tìm lời giải.
Có ba giả thuyết về sự xuất hiện của Betta đuôi dài.
Thứ nhất: thuyết giả lập môi trường
Thuyết này cho rằng con cá Betta cái thẩm thấu màu sắc và hình dạng của môi trường và truyền cho bầy con của nó. Theo thuyết này, giả sử rằng bạn muốn tạo ra con cá Betta đuôi dài màu vàng thì bạn có thể vẽ hình con cá đực đuôi dài màu vàng lên giấy rồi dán lên thành lọ nuôi con cá cái. Sau 1-2 tháng, chúng ta đem con cá cái lai với một con đực bất kỳ. Bầy cá con có thể xuất hiện một số cá thể có màu sắc và hình dáng như cá vẽ trên giấy bên cạnh số lượng lớn giống như cá mẹ và cá bố. Sau khi thu được những cá thể đầu tiên có đuôi hơi vàng và dài, nhà lai tạo sẽ đem con cá đực đuôi dài và vàng lai với con cá cái cũng đuôi dài và vàng ở cùng bầy. Bằng việc lặp đi lặp lại quá trình này, dạng cá Betta đuôi dài sẽ dần dần được hình thành.
Thứ hai: thuyết chuyên hóa
Nếu như thuyết giả lập dựa trên yếu tố môi trường thì thuyết chuyên hóa lại dựa trên yếu tố xã hội. Nhiều văn bản bằng tiếng Thái đều cho rằng con cá Betta splendens đuôi dài xuất hiện cách nay trên một trăm năm. Trong các văn bản nước ngoài, sự xuất hiện lần đầu tiên của cá Betta đuôi dài ở San Francisco hỗ trợ cho giả thuyết trên.
“Ở Thái Lan, việc lai tạo cá đá cũng như gà đá được duy trì từ hàng trăm năm nay, phát triển thành những dạng đặc biệt. Không hề có con cá đá nào được nhập vào Mỹ mãi cho đến năm 1928, khi hai chiếc tàu buôn cập bến San Francisco từ Bangkok. Những con cá với vây cực lớn này đã tạo nên một cơn sốt trong giới chơi cá cảnh ở đây. Có một loại sậm màu, vây đỏ. Những cá này lai với nhau, rồi với cá đuôi ngắn và những con cá Xiêm khác đến từ nước Đức…” [Lucile Quarry Mann, Tropical fish, New York, 1954]
Nếu những cứ liệu trên đây là chính xác thì nhìn chung, người Mỹ biết đến cá đá đuôi dài khoảng 30 năm sau khi nó được lai tạo thành công ở Thái Lan. Tôi tin rằng cá đuôi dài được phát triển từ cá đuôi ngắn mà chúng lại có nguồn gốc từ cá Betta hoang dã.
Trở lại luận điểm mà tôi đã đề cập ở trên rằng cá Betta đuôi dài là sản phẩm từ hoạt động lai tạo và can thiệp của con người, do đó những lý giải về mặt xã hội học ít nhiều phải được cân nhắc đến. Tại sao? Bởi vì một trăm năm trước chúng tôi không lai tạo cá vì các mục đích thương mại mà chỉ với mục đích giải trí chẳng hạn như để đá hoặc nuôi làm cảnh (thật khác với ngày nay khi thương mại và lợi nhuận là mục đích chính của các nhà lai tạo). Bây giờ, trở lại ý kiến của tôi, các cậu bé luôn nuôi cá đá đuôi ngắn giống như cha và ông mình từng làm. Nhưng còn các cô bé thì sao? Loại cá nào thích hợp cới các cô bé? Loại cá đá đuôi ngắn thì lại quá dữ tợn (nên nhớ rằng vào thời đó chỉ có đàn ông mới nuôi cá đá, thường là để đem đi thi đấu). Các cô bé lại muốn có loại cá cảnh tương tự như tụi con trai nhưng chỉ để nuôi chơi. Đây là lý do loại cá đuôi dài xuất hiện. Cha hay chú của các cô bé, và cũng là nhà lai tạo, cố ý lai tạo ra những cá thể Betta đuôi dài để làm vừa lòng con gái hay cháu gái của họ. Những cá thể có đuôi dài rất dễ phát hiện vì chúng trông rất khác biệt với những cá thể khác trong cùng bầy. Tôi cho rằng sự phát triển của cá đuôi dài bắt đầu khi cô bé đem khoe con cá đuôi dài của mình với chúng bạn. Các cô bạn gái này sau đó lại về nhà nài nỉ cha hoặc chú mình, cũng là những nhà lai tạo khác, tạo ra những con cá đuôi dài tương tự. Tôi nghĩ bây giờ độc giả có thể hình dung những gì diễn ra sau đó.
Truyền thống lai tạo ra những con cá đặc biệt để cho con nít nuôi chơi hãy còn được duy trì ngày nay. Ở mỗi khu vực, hầu hết các nhà lai tạo đều dành một bầy cá đặc biệt cho con cháu trong nhà chơi. Một số người lai tạo ra những màu sắc đặc biệt trong khi những người khác lại đem lai cá thuần dưỡng với cá hoang dã để trẻ em đem đá với cá tương tự của chúng bạn. Mục đích của việc lai tạo là để đem đi đá với những con cá Betta hoang dã. Loại cá này đá không bền nhưng cá lai lại khắc phục được nhược điểm này.
Tôi cho rằng lúc đầu dạng cá đuôi dài xuất hiện đâu đó ở các tỉnh lân cận Bangkok. Sự hình thành các câu lạc bộ cá cảnh tạo nên nhu cầu thương mại đối với dạng cá này. Giá cả của chúng rất đa dạng, tôi xin trích dẫn như sau: “cách nay hai, ba năm, loài Betta splendens thuần dưỡng có chất lượng rất đắt, khoảng 30 đô la một cặp” [Christopher W. Coates, Tropical Fishes for a Private Aquarium, 1950: trang138]
Ngày nay, các cô bé ở Thái Lan thích nuôi dạng cá đuôi dài làm cảnh, trong khi các anh em trai của họ vẫn thích nuôi dạng cá đuôi ngắn để đá.
Thứ ba: bắt nguồn từ Trung Hoa
Thuyết này dựa trên yếu tố ngôn ngữ để giải thích về nguồn gốc của cá đuôi dài. Nó hoàn toàn dựa trên cách đánh vần tên cá. Ở Thái Lan người ta gọi cá đuôi dài là “Plakat Cheen”. Plakat Cheen có thể được dịch thành “cá đá Trung Hoa” (Plakat=cá đá, Cheen=Trung Hoa). Tên này ám chỉ rằng cá đá đuôi dài đến từ Trung Hoa, hay ít ra nó phải có mối liên hệ nào đó đến người Hoa hay đất nước Trung Hoa. Tôi từng nghe có người nói rằng các thầy tu người Hoa, và cũng là các nhà lai tạo cá đem cá Betta đuôi dài vào thị trường cá cảnh ở đây.
Từ Plakat Cheen có ba cách hiểu. Thứ nhất, từ Cheen có thể hiểu là nước Trung Hoa hay người Trung Hoa. Điều này có thể hiểu là cá Betta đuôi dài có nguồn gốc từ Trung hoa và được đem vào Thái Lan thông qua các thủy thủ và thương thuyền cách nay trên trăm năm. Tuy nhiên, các chứng cứ (văn bản và truyền khẩu) đều bác bỏ khả năng này và cho rằng nó chỉ là từ vay mượn mà thôi.
Theo cách hiểu thứ hai, Cheen có nghĩa là người Hoa. Họ có thể là nhà sư, thường dân hay nhà lai tạo cá cảnh. Tôi vừa xem TV cách đây vài ngày và rất ngạc nhiên khi có chương trình cho rằng các nhà sư Trung Hoa là những người đầu tiên tạo ra cá đuôi dài cách nay khoảng một thế kỷ. Một nguồn tài liệu khác của Thái lại cho rằng các nhà lai tạo người Hoa là những người lai tạo cá đuôi dài thành công đầu tiên. Cá nhân mà nói, tôi thích cách giải thích này. Nó dường như củng cố cho ý kiến của tôi trước đây. Cá đuôi dài không dùng để đá mà chỉ để nuôi làm cảnh với động cơ thương mại ẩn dấu đàng sau sự xuất hiện của chúng. Các nhà lai tạo người Hoa rất giỏi trong việc phát hiện và phát triển những dòng cá mới. Người Hoa nắm giữ thị trường cá cảnh ví dụ như cá chép, cá vàng, cá bảy màu…Một yếu tố khác nữa đó là người Thái Lan không bán cá đá của mình như cá cảnh hay bán cho người ngoài. Người ta sợ rằng dòng cá của họ bị hỏng vì nuôi dưỡng hay huấn luyện sai cách hay chỉ đơn giản là sợ chúng bị bán cho đối thủ hay kẻ lừa đảo (nên nhớ rằng chất lượng của dòng cá gắn liền với tên tuổi của nhà lai tạo và số lượng tiền đặt cược). Những nhà lai tạo người Hoa có thể phát hiện ra giá trị của những con cá lộng lẫy và dự đoán rằng nếu tạo ra được những con cá có màu sắc đẹp hơn, vây dài hơn thì chúng sẽ là sản phẩm bán chạy. Khi còn trẻ, tôi còn nhớ là cá Betta đuôi dài được bày bán ở khắp các tiệm cá cảnh. Những người bán hàng đều là người Hoa và họ không bao giờ nói về khả năng đá của chúng. Sự phát triển của cá Betta đuôi dài sẽ mãi là điều bí mật bởi vì theo truyền thống của người Hoa, họ sẽ không bao giờ nói ra bí quyết kinh doanh cho người ngoài.
Cách hiểu thứ ba, Cheen là khái niệm so sánh về người Hoa hay nước Trung Hoa, lối so sánh ẩn dụ về những gì tương tự như như vậy; ví dụ như: nói to như người Hoa, mắt trông giống như mắt người Hoa, hay thiết kế theo phong cách Trung Hoa…
Câu chuyện về Plakat Thái
Trong quá trình tìm hiểu về cá đá Thái, tôi luôn tự hỏi rằng làm thế nào mà loài cá sống ngoài thiên nhiên có thể trở thành cá thuần dưỡng? Như các bạn đều biết, màu sắc và hình dáng của cá Betta splendens hoang dã hoàn toàn khác với cá Betta splendens thuần dưỡng. Cá hoang dã có màu sắc và hình dáng đồng nhất. Tất cả các cá thể đực và cái trông tương tự như nhau. Các cá đực đều có vảy sáng, màu vây khi bơi và giương lên rất đồng nhất. Màu sắc lấp lánh ở vảy là kiểu thông tin của các loài cá sống trong các vùng nước lợ và đục. Mặt khác, màu sắc của Betta splendens thuần dưỡng lại sậm và sặc sỡ hơn vì chúng sống trong nước trong. Mặc dầu cả hai dạng cá đều có cùng nguồn gốc nhưng chúng trông hoàn toàn khác nhau.
Còn có một dạng cá thứ ba bên cạnh hai dạng trên gọi là dạng cá lai. Ở Thái, người ta gọi chúng là “Pla Sung Ka See” (“Sung Ka See” nghĩa là tấm thiếc) hay ngắn gọn là “Pla Sung”. Tôi đã nghe nói về cái tên này từ hồi nhỏ khi mới bắt đầu chơi cá đá. Cùng với thời gian, ý nghĩa của từ Pla Sung vẫn rất mơ hồ và rất khó định nghĩa. Tôi từng thảo luận điều này với rất nhiều người ngoài trường đá cá. Vài người trong số đó đưa ra cách lý giải rất thú vị. Họ nói rằng “Pla Sung Ka See” là dạng cá có răng sắc như những tấm thiếc. Tiến sĩ Yon Musik, Phó giáo sư thuộc khoa Thủy sản của trường Đại học Nông Nghiệp định nghĩa về ý nghĩa của từ “Pla Sung Ka See” trong bài viết “Huyền thoại về Plakat Thái” như là dạng cá đá mà vảy cứng như những tấm thiếc!
“Pla Sung” hay cá lai đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của Plakat Thái. Trong quá khứ, sự hiện diện của cá đá lai được đề cập đến rất nhiều nhưng lại không được quan tâm đúng mực để dựng lên một bức tranh tổng thể về sự phát triển của Plakat Thái. Điều này tương tự như việc quan sát nhà ảo thuật chuyền quả bóng màu từ tay này qua tay kia. Chúng ta thấy trái bóng hoặc ở tay này, hoặc ở tay kia nhưng không hề thấy làm cách nào mà chúng di chuyển được như vậy. Nếu đặt cá Betta hoang dã ở tay bên phải, cá Betta thuần dưỡng ở tay bên trái thì sự chuyển động của trái bóng chính là cá Betta lai. Mục đích của tôi là làm sao làm cho trái bóng dừng lại và làm sáng tỏ mối quan hệ của nó với tay phải và tay trái. Cá đá lai đóng vai trò quan trọng trong việc làm cầu nối giữa Betta hoang dã với cộng đồng cá cảnh trong bối cảnh xã hội hiện đại.
==================
Tác giả: Precha Jintasaerewonge
Người dịch: Nguyễn Trung Đại (Bí danh vnreddevil trên Diễn đàn Cá cảnh)
Link đến bài gốc: http://www.plakatthai.com/thestory.html
(Theo sinhhocvietnam.com)
[
Trở về]
Các tin mới hơn :
Các tin đã đưa :
| tinkhoahoc.com đang trong giai đoạn chạy thử nghiệm và hoàn thiện nội dung. tinkhoahoc.com là cổng thông tin thành viên của Hệ thống CIINS do USS Corp giữ bản quyền. Rất mong nhận được sự hợp tác, góp ý từ các chuyên gia. Mọi thông tin góp ý, hợp tác xin liên hệ: admin@tinkhoahoc.com Mobile: 098 300 6168. Xem tốt nhất với trình duyệt Mozilla Firefox 3.0 ++ |